Aby chronić sądownictwo, oto sprawdzony plan działania
W dobie rosnącej polaryzacji politycznej, dezinformacji i nacisków na instytucje państwowe, niezależność sądownictwa staje się kluczowym filarem utrzymania państwa prawa. W Polsce – podobnie jak w wielu innych krajach demokratycznych – sądownictwo znalazło się pod presją. Próby upolitycznienia, zmiany struktury sądów, wymiany kadr w Sądzie Najwyższym i Trybunale Konstytucyjnym oraz ignorowanie wyroków Trybunału Sprawiedliwości UE to tylko niektóre z symptomów zagrożeń.
Jak zatem ochronić niezawisłość sędziów i niezależność sądów? Czy istnieje skuteczny plan działania? Oto zestaw sprawdzonych kroków – politycznych, prawnych i społecznych – które mogą posłużyć jako kompas dla tych, którzy pragną bronić fundamentów demokratycznego państwa prawa.
—
1. Konsolidacja środowiska sędziowskiego
Pierwszym krokiem powinno być zjednoczenie środowiska sędziów wokół idei niezależności. W Polsce ważną rolę odegrały takie organizacje jak Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” czy „Themis”. Regularne spotkania, szkolenia, wyjazdy międzynarodowe i kampanie informacyjne są niezbędne, by uodpornić sędziów na presję i izolację.
Solidarność zawodowa powinna być wzmacniana nie tylko w wymiarze symbolicznym, ale też praktycznym – poprzez pomoc prawną, wsparcie psychologiczne czy finansowe dla tych, którzy padli ofiarą represji.
—
2. Współpraca z organizacjami międzynarodowymi
Następnym krokiem jest nawiązanie i zacieśnianie kontaktów z organizacjami takimi jak Rada Europy, Komisja Wenecka, ONZ czy Unia Europejska. Wiele z tych instytucji posiada instrumenty nacisku – od rekomendacji po postępowania sądowe – które mogą powstrzymać autorytarne zapędy rządzących.
Dzięki skargom składanym przez sędziów i obywateli, Polska wielokrotnie była zobowiązywana przez TSUE do wycofania się z niezgodnych z prawem UE reform. Takie działania trzeba kontynuować i rozszerzać.
—
3. Obywatelski monitoring wymiaru sprawiedliwości
Społeczeństwo obywatelskie odgrywa kluczową rolę. Organizacje pozarządowe takie jak Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Fundacja Batorego czy Sieć Obywatelska Watchdog Polska od lat monitorują działania władz wobec sędziów. Tego typu monitoring powinien być wspierany i rozwijany.
Obywatele mogą także brać udział w rozprawach, relacjonować działania władz, organizować protesty i informować opinię publiczną o zagrożeniach dla sądownictwa. Przykładem mogą być tzw. „łańcuchy światła”, które zjednoczyły tysiące ludzi w obronie niezależnych sądów.
—
4. Edukacja prawna i medialna społeczeństwa
Kolejnym filarem jest edukacja. W wielu przypadkach autorytarne zmiany są wprowadzane bez większego sprzeciwu społecznego, ponieważ obywatele nie rozumieją mechanizmów działania państwa prawa. Brakuje rzetelnej wiedzy o tym, czym są sądy, jakie mają funkcje i dlaczego ich niezależność jest tak istotna.
Wprowadzenie szeroko zakrojonych programów edukacji prawnej w szkołach, na uniwersytetach i w mediach może mieć ogromny wpływ na długofalowe zmiany świadomości. Programy edukacyjne powinny być realizowane we współpracy z ekspertami prawa konstytucyjnego i praktykami – sędziami, adwokatami, prokuratorami.
—
5. Wzmocnienie pozycji Krajowej Rady Sądownictwa (KRS)
Choć obecna KRS została uznana przez wiele instytucji międzynarodowych za upolitycznioną, jej rola w systemie sądowniczym jest kluczowa. Dlatego w przyszłości należy doprowadzić do jej odpolitycznienia i przywrócenia konstytucyjnych mechanizmów wyboru sędziów-członków.
Transparentność prac Rady, jawność głosowań, udział obserwatorów międzynarodowych – to środki, które mogą przywrócić zaufanie społeczne do tego organu. Zmiany te muszą zostać przeprowadzone na drodze ustawowej, w konsultacji ze środowiskiem sędziowskim i przy udziale obywateli.
—
6. Rewizja kontrowersyjnych reform
Ważnym krokiem będzie także rewizja ustawodawstwa przyjętego w ostatnich latach. Należy poddać analizie wszystkie zmiany dotyczące sądów powszechnych, Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego i KRS, a następnie uchylić lub zmodyfikować te przepisy, które naruszają standardy konstytucyjne i międzynarodowe.
Reforma nie może jednak oznaczać „zemsty” politycznej, lecz musi być procesem transparentnym, poprzedzonym debatą publiczną, konsultacjami i ekspertyzami prawnymi. Demokracja opiera się na dialogu – nawet w kwestiach tak fundamentalnych jak struktura wymiaru sprawiedliwości.
—
7. Ochrona sygnalistów i niezależnych sędziów
W wielu krajach wdraża się specjalne procedury ochrony tzw. whistleblowerów – osób zgłaszających nieprawidłowości w instytucjach publicznych. W Polsce podobne mechanizmy powinny objąć również sędziów i prokuratorów, którzy ujawniają naciski, manipulacje i łamanie prawa w swoich jednostkach.
Potrzebne są także fundusze wsparcia – np. na pomoc prawną w razie postępowań dyscyplinarnych. W sytuacjach ekstremalnych konieczne może być nawet zapewnienie ochrony osobistej lub relokacji zawodowej.
—
8. Media jako tarcza demokracji
Walka o niezależne sądownictwo nie może obejść się bez wsparcia niezależnych mediów. To one informują obywateli o naruszeniach prawa, przedstawiają sylwetki represjonowanych sędziów i opisują kulisy politycznych nacisków.
Niezależność mediów musi być więc również chroniona – poprzez transparentność właścicielską, wsparcie dla lokalnych redakcji i przeciwdziałanie koncentracji mediów w rękach polityków. Silne media to silna demokracja.
—
9. Przywrócenie roli Trybunału Konstytucyjnego
Trybunał Konstytucyjny, który obecnie jest powszechnie uznawany za instytucję upolitycznioną, musi odzyskać swoją niezależność. Oznacza to nie tylko rewizję składu osobowego, ale również przywrócenie zaufania społecznego.
Konstytucja RP jasno określa zasady funkcjonowania TK, jednak ich egzekwowanie wymaga woli politycznej i nacisku społecznego. Tylko niezależny Trybunał może być skutecznym strażnikiem konstytucji.
—
10. Presja międzynarodowa jako narzędzie nacisku
Nie można zapominać o roli Unii Europejskiej, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Komisji Weneckiej. To właśnie dzięki wyrokom TSUE i ETPC wiele działań polskich władz zostało powstrzymanych lub cofniętych.
Trzeba kontynuować strategię skarg do tych instytucji, dokumentowania naruszeń i wykorzystywania mechanizmów ochronnych, takich jak procedura art. 7 Traktatu o UE. Presja międzynarodowa nie może jednak zastąpić oddolnego działania – musi być jego uzupełnieniem.
—
Zakończenie
Ochrona sądownictwa to nie tylko kwestia zawodowa czy polityczna – to sprawa wszystkich obywateli. Bez niezależnych sądów nie ma wolnych wyborów, uczciwego procesu ani skutecznego przeciwdziałania nadużyciom władzy.
Aby uratować sądownictwo, potrzeba odwagi, solidarności, edukacji i działania. Sprawdzony plan obejmuje zarówno zmiany strukturalne, jak i wsparcie jednostek – od sędziego w małym sądzie rejonowym po obywatela uczestniczącego w protestach. Tylko wspólnie możemy zbudować system, który będzie odporny na presję i gotowy bronić wartości demokratycznych.